Buôn Akô Dhông ( Buôn Cô Thôn ) Buôn Ma Thuột
Cụm từ "Akŏ" có nghĩa là "Đầu nguồn" và "Dhông" là " Triền dốc". Tên gọi này xuất phát từ việc buôn này nằm gần dốc của đầu nguồn suối Ea Nuôl.
Akô Dhông được mô tả như là "Buôn giàu mạnh nhất Tây Nguyên" và "Buôn làng đẹp nhất thành phố Buôn Ma Thuột", cũng như là "Buôn duy nhất hiện giờ còn giữ được dáng dấp, nét độc đáo của một buôn làng người Êđê"
Buôn Ako Dhông ( Buôn Cô Thôn ) Ở Đâu ?
Buôn Akŏ Dhông nằm tại Phường Tân Lợi, Thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk. Để đến buôn Ako Dhông, bạn có thể đi từ ngã sáu Ban Mê theo đường Phan Chu Trinh khoảng 2 km, sau đó rẽ trái vào đường Trần Nhật Duật và đi thêm khoảng 0,5 km.
Buôn Akŏ Dhông được lập lên tại vùng đất bắt nguồn của sáu con suối, bao gồm Ea Giang, Ea Dung, Ea Ding, Ea Pủi, Thun M’nung, và đặc biệt là Ea Nuôl – con suối lớn nhất ở Buôn Ma Thuột.
Tuy nhiên, nguồn nước của buôn đã bị ô nhiễm và vào mùa khô, nguồn nước không còn nữa, chỉ còn tồn tại trong trí nhớ của người dân nơi đây.
Điều này có thể làm tăng nhận thức về vấn đề môi trường và sự biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng đến cộng đồng và nguồn nước địa phương.
Buôn Akŏ Dhông không chỉ là nơi sinh sống của dân làng từ thời lập buôn mà còn thu hút những người từ nơi khác đến đây để lập nghiệp, như mở dịch vụ du lịch và nhà hàng. Đa số cư dân ở đây là thuộc dân tộc Ê Đê và M'Nông.
Con đường của buôn làng được mô tả như rất sạch sẽ và khang trang, với mỗi nhà đều có khu vườn xanh mát phía trước cổng. Những ngôi nhà dài được xây bằng gỗ, tre, nứa, mái lợp từ cỏ tranh dày, và hiện nay có sự sử dụng ngói, vách và sàn được làm từ ván gỗ và cầu thang từ bê tông.
Kiến trúc của nhà dài là có một sân sàn rộng, được gọi là sân khách. Một số nhà dài thậm chí vẫn giữ lại hai cầu thang lên xuống được làm từ gỗ nguyên cây : Một cầu thang dành cho khách và một cầu thang dành cho người nhà.
Người dân ở buôn Co Thôn (Ako Dhong ) chủ yếu theo đạo Thiên Chúa giáo. Một số nghi lễ của người dân về cúng bái đã dần dần bị bỏ qua, nhưng vẫn giữ lại những nét văn hóa truyền thống như cột kéo rượu cần để mời rượu khách và lễ chào khách với cồng chiêng.
Bên cạnh đó, buôn Akŏ Dhông vẫn giữ lại nhiều nét đặc sắc văn hóa dân tộc của người Ê Đê như : Cách đón mừng Giáng sinh và năm mới bằng tiếng cồng chiêng.
Hiện nay, buôn Akŏ Dhông tự giữ gìn và bảo quản những giá trị văn hóa của mình. Có khoảng 32 nóc nhà sàn, trong đó vẫn lưu trữ 30 bộ cồng chiêng và trên 50 khung dệt truyền thống, cùng nhiều loại nhạc cụ khác như ché, ống sáo, sáo môi, đàn lồ ô, trống, v.v.
Ngoài ra, mỗi gia đình đều biết làm rượu cần và đan lát, cũng như làm được một số nhạc cụ truyền thống của dân tộc. Mỗi ngôi nhà đều giữ lại nét độc đáo với kiến trúc nhà dài kiểu Ê Đê, được xây phía trước căn biệt thự hoành tráng theo kiểu người Kinh.
Phần giáo dục ở buôn Akŏ Dhông cũng rất phát triển, với trẻ em đều được đưa đến trường. Hầu hết mọi người trẻ hoàn thành học lớp 12 và một số người tiếp tục học đại học. Nhiều gia đình có con em thông thạo tiếng Anh và Pháp, thể hiện sự đa dạng ngôn ngữ trong cộng đồng.
Buôn Ako Thôn cũng có những điểm đến tham quan độc đáo như nhà trưng bày dệt thổ Cẩm, nơi trưng bày và giới thiệu về nghệ thuật dệt thổ Cẩm của cộng đồng.
Ngoài ra, còn có cồng chiêng, nhà sàn, khu sinh thái Akŏ Dhông, đầu nguồn, hồ câu bến nước, tạo nên một hình ảnh phong phú về văn hóa và sinh hoạt hàng ngày của cộng đồng người dân nơi đây.
Lịch Sử Hình Thành Và Phát Triển Của Buôn Ako Dhong
( Buôn Cô Thôn)
Sau Hiệp định Genève năm 1954 chia cắt Việt Nam thành hai miền, vào năm 1956, 5 người thiện nguyện người Pháp đã đến Tây Nguyên và dừng lại tại Buôn Ma Thuột.
Một trong số họ đã gặp Y-Bun Sưr, một người Mnông Rlăm, và thông qua anh ta, họ đã đạt được một thửa đất 45 mẫu (450,000 m²) từ chính quyền Việt Nam Cộng Hòa tại Buôn Ma Thuột với hợp đồng có thời hạn 50 năm.
Đầu tiên, người dân đã khai hoang 6 mẫu để trồng cà phê, và từ đó, buôn làng mới bắt đầu hình thành. Đầu nhà sàn cho công nhân được xây ở triền dốc dòng suối Ea Nuôl, sau này trở thành nghĩa địa của buôn.
Với sự kêu gọi và huy động của Y-Bun Sưr và Y-Diêm Niê (Ama H’Rin), người Ê Đê, buôn làng đã dần phát triển.
Từ năm 1962-1964: khi số gia đình tăng lên từ 6 lên 12, những ngôi nhà dài đầu tiên được xây dựng với mái tranh và vách từ tre nứa. Năm 1964, Buôn làng chính thức được thành lập và được gọi là đồn điền Saint Benoit.
Từ năm 1964-1968: số gia đình và số nhà sàn dài tiếp tục tăng lên, đặc biệt là trong giai đoạn này, Buôn đã xây dựng một nhà kho lớn cũng là nơi ở cho công nhân.
Vào cuối năm 1967, Buôn xây thêm một nhà sàn, tuy nhiên, do chiến tranh, mái nhà đã được lợp ngói thay vì mái tranh như truyền thống để tránh cháy do đạn lạc. Năm 1970, hai nhà sàn đã bị cháy rụi do đạn lạc.
Năm 1968, Ama H'Rin đã từ chức làm trưởng Buôn và được thay thế bởi Y-Dhiang Êban (Ama Y-Blăp, tức "Aê H’Ben"). Ama H'Rin đã vay mượn tiền để mua đất bên kia suối Ea Nuôl và sau 4 năm, ông đã hoàn trả được cả gốc và lãi.
Từ năm 1970-1975: Buôn xây thêm 5 nhà sàn mới và thực hiện thêm những sự thay đổi tổ chức, từ đồn điền chuyển thành hợp tác xã nhỏ hơn. Đời sống kinh tế của Buôn từ đây trở nên phong phú hơn với 8 hộ gia đình. Ama H'Rin đã thuyết phục mọi người đổi tên Buôn thành Akŏ Dhông.
Năm 1972, Y-Sưn Niê (Ama H’Yâo, tức "Aê Y-Dum") trở thành trưởng Buôn cho đến năm 1975.
Năm 1975, sau khi Việt Nam giải phóng hoàn toàn, tất cả người nước ngoài đã trở về quê hương, bao gồm cả Ngân hàng ngoại quốc, dẫn đến việc mất mát tất cả số tiền gửi của cộng đồng dân buôn Akŏ Dhông.
Trước khi hai sơ Pháp rời đi, Ama H’Rin tiếp tục được chọn làm trưởng buôn. Trong giai đoạn khó khăn này, hầu hết các hộ dân đã quay trở lại buôn làng của mình, chỉ duy nhất đại gia đình của Ama H’Rin ở lại.
Lịch Sử Buôn Ako Dhong Sau Năm 1975
Sau năm 1975: với chính sách định canh, định cư của Nhà nước, Buôn Akŏ Dhông được đầu tư đồng bộ về cơ sở vật chất và hạ tầng. Các hộ dân dần tách ra thành các hộ nhỏ. Ama H’Rin tiếp tục truyền lại kỹ thuật trồng cà phê cho cộng đồng và thiết lập một đồn điền tập thể để làm cà phê.
Sau năm 1986, đồn điền cà phê tập thể được giải thể và Ama H’Rin chia đất đồn điền cho các hộ dân trong buôn. Ông tiếp tục truyền lại kinh nghiệm làm cà phê để tạo ra hạt cà phê chất lượng cao.
Ngoài cà phê, Buôn Akŏ Dhông còn khuyến khích trồng cây điêu, bở, cây hoa màu và chăn nuôi gia súc, gia cầm nhằm cải thiện đời sống.
Già làng Ama H’Rin được xem là hình mẫu văn hóa của người dân nơi đây. Ông hướng dẫn cộng đồng về việc giữ gìn văn hóa truyền thống của người Ê Đê.
Buôn Akŏ Dhông dần trở thành điểm du lịch, thu hút du khách, đặc biệt là vào mùa khô. Từ năm 2009, buôn không còn hộ nghèo và trong 7 năm liên tiếp, Buôn Akŏ Dhông đạt danh hiệu buôn văn hóa. Các con đường trong buôn đã được bê tông hóa.
Năm 2012, Sở VH-TT-DL tỉnh Đắk Lắk chọn Buôn Akŏ Dhông là một trong những buôn điển hình để gìn giữ ngôi nhà dài truyền thống.
Hiện nay, Buôn Akŏ Dhông là điểm du lịch thu hút khách, đặc biệt trong những chuyến tham quan vào mùa khô. Già làng Ama H'rin trở thành biểu tượng, một huyền thoại của Buôn Akŏ Dhông.
Tuy nhiên, với sự mất mát về gỗ từ ngôi nhà dài cổ của Ama H’rin, một phần của giá trị văn hóa phi vật thể của buôn làng đang dần biến mất.
